Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъыбэм я тхакIуэхэм ящыщу усэу гъэпса роман зытхар ЩоджэнцIыкIу Алий и закъуэщ. Кавказ щIыналъэм и тхакIуэхэр дэнэ къэна, Пушкин Александр и «Евгений Онегин» усэу тха романым и ужькIэ, урысми, адрей лъэпкъхэм я литературэми зи гугъу тщIы тхы­гъэм хуэдэ куэд къахэхъуа­къым. МызэкIэ апхуэдэу дызыщыгъуазэр мащIэ дыдэщ. Ахэр Пастернак Борис и «Спекторский», Сельвинский Илья и «Пушторг», «Арктика», Долматовский Евгений и «Добровольцы», Авраменкэ Илья и «Дом на Мойке» тхыгъэхэрщ.
ЗэрыжысIащи, лиро-эпическэ тхыгъэ лIэужьыгъуэ нэхъ ин дыдэм щылэжьащ лъэпкъ литературэм и классик ЩоджэнцIыкIу Алий. Абы и Iэзагъыр куэдкIэ наIуэ щыхъуащ «Къамботрэ Лацэрэ» социально-историческэ романым. Абы пэжагъышхуэ хэлъу къыщыгъэлъэгъуэжащ феодальнэ Къэбэрдейм щекIуэкIа классовэ бэнэныгъэ гуащIэр — адыгэ мэ­къумэшыщIэхэм яIа псэукIэ хьэлъэр, абыхэм ягъэва гузэвэгъуэр.
Романым и идейно-тематическэ, художественно-нравственнэ, эстетическэ щытыкIэхэр зыгъэбелджылы Iуэхугъуэхэм ящыщщ абы и гъэпсыкIэри, образхэм я къэгъэлъэгъуэкIэри, художественно-изобразительнэ Iэмалхэм я къэгъэсэбэпыкIэри, бзэм и шэрыуагъри.
Мы тхыгъэшхуэм щекIуэкI Iуэхугъуэхэри куэду зэхэлъщ, Iыхьэ зыбжанэу зэхэухуэнащ, литературэ лIыхъужьхэр социальнэ гуп щхьэхуэхэм — пщылIхэмрэ зыгъэпщылI­хэмрэ — ящыщщ. Образ нэ­хъыщхьитIыр — Къамботрэ Лацэрэ — жылагъуэ-политикэ бэнэныгъэм зыкIи щымы­гъуазэу, абы зэрыхэтыну щIыкIэр зэхамыщIыкIыу къожьэри, ауэрэ бэнэныгъэм и курыкупсэм хэтурэ, я хьэл-щэнми зехъуэж, я зэхэ­щIыкIрэ дуней тетыкIэкIи заужь, гуащIэрыпсэухэм я къыщхьэщыжакIуэ, жыла­гъуэ-политикэ бэнакIуэ мэхъу. А тIум я къекIуэкIыкIарщ романым и кIыхьагъкIэ щыпхрыша гупсысэр.
ТхакIуэм цIыхубэ Iуэры­Iуатэр, лъэпкъыбзэр фIыуэ зэрищIэм и фIыгъэкIэ, пасэрей гъащIэр, адыгэ мэкъу­мэшыщIэхэм яшэча гугъуехьыр, я щхьэхуитыныгъэр къазэужын щхьэкIэ ирагъэ­кIуэкIа бэнэныгъэр цIыхум и гум нэсу къигъэлъэгъуэжын хузэфIэкIащ.
Мы роман гъуэзэджэр адыгэ литературэм и тхыгъэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщщ жытIэну дытогушхуэ. Ар бзэ къулейкIэ зэрытхами мыхьэнэ иIэщ, Iуэхур уи нэгум къы­щIыхьэу, псэкIэ зыхыуи­гъащIэу щытын папщIэ. Романым псалъэ, сатыр къэс яхуэфащэ увыпIэ щаIыгъщ, ахэр усакIуэм хуабжьу егугъуу къыхихащ, зэригъэзэхуащ. Алий и псалъэхэм гулъытэшхуэ хуищIу щытащ, абыхэм «адыгэ фащэ» ящи­тIэгъэным хущIэкъуу. Абы и щыхьэтщ ар и IэдакъэщIэкI­хэм къытригъэзэжурэ зэрелэжьыжар. «Къамботрэ Лацэрэ» вариант зыбжанэ иIэщ. Абы усакIуэр 1934 гъэм къыщыщIэдзауэ 1940 гъэ пщIон­дэ елэжьащ. Япэ вариантыр 1938 гъэм къыдэкIащ, иужь­кIэ романыр зыхуей хуэзауэ дунейм къыщытехьар 1940 гъэрщ.
Зытепсэлъыхь Iуэхугъуэр нэхъ хьэлэмэт, щIэщыгъуэ икIи гукъинэ ищIын мурадкIэ, ЩоджэнцIыкIум къигъэсэбэпащ адыгэ псалъэжьхэр, жыIэгъуэхэр, псалъэ хъуэрхэр, нэгъуэщI Iэмалхэри. Романым щIыпIэшхуэ щаубыд эпитетхэм, абыхэм фIымрэ Iеймрэ я «теплъэхэр» нэхъ тэмэму къагъэлъагъуэ. ПщылIхэмрэ ныбэизхэмрэ усакIуэм зэрыдигъэцIыхур зэщхькъым, уеблэмэ хуабжьу зэщхьэщокI. Къамбот, Лацэ, Хьэсанш сымэ, джэ­гуакIуэ лIыжьым — «Лацэ дахэр», «дыщэ шырым», «Къамбот хахуэр», «щIалэ жаным», «дадэ дыщэр» яху­жиIэмэ, ныбэизхэм яхуигъэфащэр мыпхуэдэщ: «пщы шу Iэлыр», «гуащэ блащхъуэр», «пщы залымыр». Романым къыщыгъэсэбэпащ метафорэхэр: «Джатэрыбзэм я бэлыхьым си пшыналъэр щIыщы­шынэр», «А зэманым цIыху насыпыр сэшхуэ дзапэм Iулъыгъащ», н. Тхыгъэр къулей зыщIщ зэгъэпщэныгъэ Iэмалыр. Апхуэдэхэми мыбдеж дыщрохьэлIэ: «лIыжь нэгъуджэу», «пIырыпI щIы­кIэу», «мазэ нэкIуу», «щыхь шыр хуэдэ», «псы хуэм ес къазу», нэгъуэщIхэри. Къы­хэ­гъэщыпхъэщ, художест­венно-изобразительнэ Iэ­мал­хэр тхыгъэм хэт лIы­хъужь­хэм я теплъэр, шыфэ­лIы­фэр, дуней тетыкIэр, псэукIэр гукъинэ хъунымкIэ зэрысэбэпыр.
Романым и бзэр нэхъ щIэ­щыгъуэ пщызыгъэхъу, зытепсэлъыхьыр гурыIуэгъуафIэ зыщI троп лIэужьы­гъуэ­хэм ящыщщ олицетворенэр. Абы и щапхъэщ мы едзы­гъуэр: «Ауэ, Бахъсэн, уи псы пыхухэр Нэхъри мывэм еудэкI, ЦIыху зэраникI ныб­жьыщIитIым Макъыр Iэти иумыгъэкI». НаIуэщ усакIуэм псым «псэ зэрыхилъхьар».
Иджыри къэс зи гугъу тщIа троп зэмылIэужьыгъуэхэми хуэдэу, романым къалэнышхуэ щагъэзащIэ Щоджэн­цIыкIум IэкIуэлъакIуэу къи­гъэсэбэпа перифразхэм. Ар предметхэм е къэхъугъэхэм я цIэ иримыIуэу, ауэ зищIысыр къозыгъащIэ псалъэ шэрыуэхэмкIэ къыдгурызы­гъаIуэ Iэмалщ. Ар усакIуэм и Iуэху еплъыкIэр къозыгъа­щIэщ. Абы теухуа щапхъэхэр къэтхьынщ. Бжьыхьэр къызэрыблэгъар абы мы усэ сатырхэмкIэ егъэбелджылы: «ПщIащэпыхум и лъэхъэнэт, ЩIыр дыщафэу гъуэжь къэхъуат, Мэз кIыфIыжьхэм, хъуанщIагъафэу, Нэхур щIидзэу ныхуежьат»…
Дунейм и къэхъукъа­щIэ­хэри Iэзагъышхуэ хэлъу Алий къигъэсэбэпащ. Ахэр нэхъыбэу Къамботрэ Лацэрэ я образхэм егъэщIылIащ. Къамбот и псэм щыщIэхэр уса­кIуэм Iэзэу ирепх дунейм и щытыкIэм: «Мис а махуэм зиуфIыцIащи, Къамбот и гум зыкъыдещI, ЩIалэр хейуэ нэщхъеящи, Бзум я усэр гъыбзэ фIощI», «Губжьа щIа­лэм фоч шэрыуэр ПIащIэу бийхэм яхуеузэд. Уэшх къежэхыр Къамбот дежкIэ Лацэ и нэпсщи, зыхегъапскIэ».
ГъащIэм зехъуэж, абы дунейми зыкъыдещI. ФIыуэ зэрылъагъу ныбжьыщIитI зэ­хуэзэжам я гуфIэгъуэ иныр дунейми зэрадиIыгъыр мы псалъэхэмкIэ убзыхуащ: «Лацэ дахэр махуэ гуэрым Къамбот и бгъум щобзэрабзэ. Iуащхьэ бгыхум и нэз дыдэм бжьыхьэ дыгъэр ныщоубзэ. Бзум я усэр а тIум дежкIэ Нобэ гъащIэм и гуфIэгъуэщ, НыбжьыщIитIым яIуэтэжхэм Щыхьэт хуэхъуу и пшына­лъэщ».
Тембот дадэм и псэр зэрыщинэнум, фIыуэ зэрылъа­гъуитIым къапэщылъ нэщ­хъеягъуэм дыхуигъэхьэзыр щIыкIэу, усакIуэм дунейр къызэхеуфэ: «Мэз тенджызым нэщхъей дыдэу, Дыгъэр пшэплъкIэ къодэхащIэ, Бгыжь Iэтахэм я щхьэ лъагэр Лъы щыхуауэ нэм къыIуедзэ. Дыгъэ къухьэм, тегъэ щIыкIэу, Бзум я гъыбзэм гур дохьэлъэ, Лъагъуныгъэм и бзэ IэфIхэр Лацэ сымэ ягъэу­выIэ».
Дунейм и къэхъукъащIэ­хэм къалэн зэхуэмыдэхэр романым щагъэзащIэ. Ахэр нэ­хъыбэу усакIуэм къыщигъэсэбэпар и лIыхъужьхэм я гупсысэр, гурыгъу-гурыщIэ­хэр, IуэхущIафэхэр къыщи­гъэ­лъагъуэм щыгъуэщ. Куэд дыдэ мыхъуми, тхы­гъэр куп­щIафIэ зыщI пса­лъэжьхэми дрохьэлIэ: «Зым тIу и дзэщ», «Пщым и шхыныр къуалэбзухэм къакIэ­роху», «Дахэ лъа­гъуныгъэр Iэ­рыщIкъым», «Уи пщIэр зымыщIэр ныбжьэгъу­къым», «Пэжым джатэ имы­Iыгъми, Гъэр зы махуи яхуэ­щIын­къым», «Ажал пудыгъэ­кIэ къыумыгъэблагъэ».

ЕРЖЫБ Аслъэн.
Статьям фыкъеджэ. Урок къак1уэ поэмэм еджэн щ1эдзэнущ.